Томас Стернз Элиот: «ПОЛЬ ВАЛЕРИ НЕМЕСЕ КӨЛГЕ ҚАРАП ТҰРҒАН НАРЦИС ПЕН МИСТИКАҒА ТОЛЫ БОЙДАҚТЫҢ ЖАЛҒЫЗДЫҒЫ»
Суретте П. Валери мен Т. С. Элиот
Бұл мақала атақты француз ақыны, эссеист, философ Поль Валеридің әйгілі Аrt Poétique/Art of Poetry (Поэтика өнері) атты зерттеу кітабының ағылшын тіліндегі аудармасына Томас Стернз Элиоттың жазған алғысөзінен әрі талдауынан тұрады. Мақалада Валеридің қаламгерлік ойлары сарапталған. Поэтиканың жазылу себептері мен жасаған эволюциясына баса назар аударылады. Ақын поэзиясы мен оның поэтикалық ойының арақатынасы айқындалады. Валеридің поэтикалық ойға қосқан үлесі сынға алынып, саф поэзияға жататын ойлары талданады. Өлең мен поэзияның, поэзия мен прозаның арасындағы айырмашылықтар айқындыққа қауышады. Бір жағынан қазіргі өлең мен поэзияның негізін салушылардың ішіндегі ең маңызды дерлік екі тұлғаның бірі екіншісін көпшілікке таныстырса, екінші жағынан поэзияның маңызды мәселелері жайлы сөз қозғалмақ. Мақала және онымен бірге жарияланған Валеридің Поэтика Өнері атты кітабы ағылшын әдебиетінде бір ғасыр бұрын жарияланып, көпшілік тарапынан қабылданып үлгерген. Тіпті кейінгі ағылшын әдебиетінің бағыт бағдарына үлкен бір өзгеріс алып келген десек те болады. Ал біз, жай ғана, осы прогрестің, сөз өлшемі мен өлеңге, жалпылай алғанда әдеби шығармаға деген терең көзқарастар мен зерттеулердің қазақ тілді оқырманмен қауышқанын қалаймыз.
Аудармашыдан
Қажеттіліктен немесе мәжбүрліктен туындап барып бір ақынды поэзия туралы жазуға итермелейтін себептерді назардан тыс қалдыруға болмайды. Жас ақын басқа ақындар жайлы, өлең туралы жазуы мүмкін; Өйткені жас ақын журналистиканы да түсінбесе, өз өлеңін сатудан гөрі, басқа ақындардың өлеңдерін жазып, көп ақша таба алады. Бірақ егер осы арқылы табатын табысы алдағы жылдарда күнкөріс қамынан құтқарады деп үміттеніп жүрген болса, мұның бос әурешілік екенін айтып қояйын. Жасап жатқан жұмысы сәтті болғанымен, бір мәселе шешілсе, екінші бір мәселе туындап отырады. Оның алдына үлкен дастарқан жайылып тұр: тостағанын я мәртебелі поэзия үшін, яки кейбір аты дардай бейтаныс ақындардың денсаулығы үшін көтеретін болады. Еске түсетін тұтас бір ғасыр, қазылып алынатын тақтайшасы және сыйлы кей ақындардың атап өтілетін туған күндері тағы бар: Ортағасырлық ақын өзін хош иісті затпен әрлеуі немесе атақ-абырой жинауы керек. Мысалы, алдымызда қолдауымызға мұқтаж болатын әрі жас, әрі беймәлім, әрі болашағынан үміт күттіретін бір жас ақын бар делік. Егер сыйлы, тәжірибелі қаламгерлердің бірі сол жас ақынды таныстырса, кітаптарының сатылымы артады немесе тым құрыса сыншылар оған оң көзқараспен қарайтын болады. Дүниежүзілік конференциялар мен конгрестер, еуропалық немесе жергілікті конференциялар мен конгрестер бірінен соң бірі, бітпейтін сабақтастықпен жалғасып жатады: жұртшылықтың поэзияға немесе ақындар жазған кез келген нәрсеге құштарлығы өлеңге деген қарапайым да шынайы құштарлық секілді емес, керісінше тойымсыздықтан келген бір құштарлық болып көрінеді. Бір сөзбен айтқанда, ақынды өлең жайлы жазуға немесе айтуға итермелейтін уәжі, талабы жас кезінен басталып, өмірінің соңына дейін жалғаса бермек.
Поль Валеридің өмірі де осы қағидаға жат бола алмайды. Керісінше, Валери өз беделін түсіре ме деп өз-өзін оқшауламай-ақ менің сөздеріме айқын дәлел келтіреді. Ол бір сөзінде әлдебір қысымның немесе қажеттілік туындататын ықпалдың әсерінде қалмай, ешқашан өздігінен қара сөз, зерттеу мақала жазбағанын атап өткен болатын. Бұл, әрине, бәлкім асыра сілтеу шығар. Бірақ ақынның айтып отырған дүниесі оны өлең жайлы айтуға, жазуға мәжбүр қылған факторлардың туындағаны туралы болып отыр. Бірде-бір ақын бұрын-соңды дәл мұндай бақытсыздықтың құрбаны болмаған шығар. Бірақ сонда шын мәнінде біз оның ең маңызды жазбаларының жазылғаны үшін осы бір «бақытсыздық құрбаны» болуына қарыздар екенбіз. Әйтпесе, біз оның таңқаларлық қызыққа толы санасы мен ойлау деңгейінен хабардар ететін еңбектерінің көпшілігінен айырылып қалар едік. Ал ақынның өзі өмірде мұқтаждық қыспағынан толық арыла алмағаны үшін атақ-даңқтың ығына жығылуға мәжбүр болғандай көрінетін. Кейін Франция колледжінде профессор болып жұмыс істей бастаған соң қаржылық қиындықтардан құтылды. Оны атақ-даңққа жеткізген ең негізгі, маңызды өлеңдері жазылған соң, уақыт өте келе сол жерде Art of Poetry (Поэтика өнері) туралы халық алдында дәріс оқып, нәпақа тапты. Алғашқы дәрісінде аудиториясына бай әрі сапалы адамдардың жиналғанына еш күмәнім жоқ. Алайда қолға алынып отырған тақырыптың нәзіктігі мен Валеридің түсіндіру мәнерінің күрделілігіне байланысты аудитория лекцияны тыңдау барысында қиындықтарға тап болды. Валеридің өміріндегі иронияны тек өткен өмірін толық сараптаған сәтте түсіне аламыз.
Алайда Валеридің көптеген сыни жазбалары мен Poétique атты бұл еңбегінің кейбір тұстарына немқұрайлы қарауға болмайды. Ашығын айтқанда, Валери поэзия туралы жазғанды жақсы көреді, бірақ өлең жазу процесі туралы айтқанды одан да қатты жақсы көреді. Ал осы жазбаларының басым бөлігі өз өлеңдерін жазу процесін басты назарда ұстайды десек қателеспейміз. Оның ең жақсы өлеңдері жауһар туындылардың қатарында тұрса, сыни жазбаларының ең жақсысы француз әдебиеті сынының ең тамаша үлгілерінің қатарына жатқызылады.
Сыни мақалалары негізінен әр түрлі жағдайларға байланысты кезең-кезеңімен жазылып отырған. Ал кейін автор бұл мақалаларды жинақтап, бір кітап қылып жариялағанда түсініспеушілікке де ұшырап жатты. Болашақ оқырманды бұл түсініспеушіліктен құтқару үшін алдын ала ескерту айту керек. Жинақталған жазбалардың бір томын оқығанда, әсіресе оларға бірінші рет қол жеткізген сәтімізде бәріміз мұндай шығармаларда біртұтастықтың сирек кездесетінін білсек те, біртұтас мағынаға ие деп ойлап жатамыз. Poétique кітабындағы кейбір мақалалар тіпті араға жылдар салып жазылып отырған. Сол себепті мақалалар тақырыптық мазмұны бойынша емес, хронологиялық уақытына қарай жинақталды. Валеридің бұл еңбегін оқып отырған адам бастапқыда толық дәйектілік күтеді, бірақ дәйектілік таппаған кезде кітапқа шағым айтып, тіпті авторды келемеж етуге бейім бола бастауы мүмкін. Әйтеуір, Валеридің жазбаларының арасынан ешбір сылтаусыз, анықтамасыз сөзбе-сөз дерлік қайталанатын ойларды кездестіресіз. Мен өз тарапымнан бұған қарсы емеспін, сыни жазбаларды кейінірек жасанды түрде біріктіріп түрлендіріп бергеннен гөрі, бұрынғы табиғи қалпында оқығанды жөн көремін. Анығы, бір адамның шығармаларындағы қайталау мен қарама-қайшы ойлардың кездесуін оның ой-өрісінің даму сатыларын көрсететін құнды деректер деп білемін. Өз басым бұрын түрлі ортада талқылаған кейбір тақырыптарды жазуға тура келгенде, дәл қазіргі ойымды қағазға түсіріп бітіргенге дейін жиырма-отыз жыл бұрынғы ойларымды ұмыта тұрамын. Содан кейін барып есте сақтау қабілетімді қайтадан жаңартқым келеді. Өйткені, ойларымда қайшылық кездессе, демек ойым өзгерді деген сөз, ал ойларым қайталанатын болса, бұрынғы пікірлеріммен әлі де келісетіндігімнің дәлелі. Бейсаналық тұрғыда жасалған қайталау адамның ең дұрыс пайымдарын немесе ең тұрақты көзқарасын көрсетуі мүмкін.
Мен Валеридің жазбаларының жалпылай алынған ерекшеліктеріне тоқталғанды ұнатамын. Бірақ жазбаларының тақырыбы үнемі қозғалып отырған мәселеге қарай анықталатындығын немесе автордың қорытынды ойлары тақырып таңу арқылы таңдалса да, салдары маңызды емес екенін алға тартқым келмейді. Тақырыптар негізінен өз таңдауы бойынша туып отырғаны анық көрініп тұратын; Қолға алынып отырған негізгі мәселе жай ғана ойлардың шоғырын қозғалысқа түсіру үшін қажетті ескертпе секілді болатын. Тақырып өзектілігі жағынан орташа деңгейде болса да, яки қозғалған мәселе жағымсыз болса да, Валери оны өз пайдасына қарай қолдана алатындай яки ойдың басым тақырыптарының біріне бағыттай алатындай деңгейде шебер болатын.
Валеридің поэтикалық ойының бағытын Эдгар Поның бір мақаласы айқындағаны сөзсіз, бірақ сансыз себептердің арасынан По үшін бұл тек талантты анықтау, көрсету үшін жасалатын болуы мүмкін, бірақ Валери үшін кез келген бір әдеби жазбаға жүк болған нәрсе обсессивті деңгейде ми қатыратын шаруаға айналды. Валеридің Аrt poétique (Поэтика өнері) еңбегі Эдгар Поны қоспағанда Горацийден бастап бүгінгі күнге дейінгі барлық басқа ақындардың ғылыми еңбектерінен, эсселерінен немесе шашыраңқы афоризмдерінен қарағанда анағұрлым бөлек бір мақсатты көздеді, бөлек бір нәтижеге қол созды. Тәжірибенің жемісі болып табылатын қарапайым ережелерден басқа, ақындардың поэзия туралы ең жақсы шығармаларының көпшілігі жаңа стильдерді немесе поэзия материалына деген жаңа көзқарасты тілге тиек ете отырып қорғау, қуаттандыру үшін жазылған. Мұндай жазбаларға Драйденнің эсселері мен Вордсуорттың және (ішінара) Кольридждің «Әдеби биографиясының» алғысөздері жатады. Поэтикалық үнге қатысты даулы сыни мақалалармен қатар үкім шығаратын зерттеулер де бар. Сэмюэль Джонсон өзінің «Ақынның өмірі» атты кітабында өз сотында жауапқа тартылатын адамдарды өзі таңдай алмайтын төреші рөлінде көрінеді. Басқа ақындар бұрыннан бар ойларды немесе шартты пайымдауларды қайта қарап сын жазу үшін, әділетсіз түрде еленбей қалған кейбір ақындарды көпшілікке таныту үшін, кейбір қараланған ақындардың бұрынғы атақ-даңқын кері қайтару үшін әдеби сынға бет бұрған. Көбінесе ақындар өз поэзиясына әсер еткен немесе өз жанына жақын келетін ақындар туралы жазғанда сыншы ретінде әлдеқайда өнімді еңбек беріп жататыны да шындық. Екінші жағынан, ақын өзі жазған немесе жазғысы келген дүниеден мүлде бөлек болғаны үшін таңырқай қарайтын немесе сүйетін ақындарының кейбіріне қалыптан тыс түсіністікпен, табына отырып қарауы мүмкін. Эзра Паунд ақынның сыншы болудағы төмендегідей кей функциясын санамалап шыққан болатын: Жас қаламгерлерді тәрбиелеу; ұмытылып бара жатқан, маңызды емес немесе бұрын бірнеше тілде жазған белгісіз ақындарды қарастыру арқылы қоғамдық талғамды тәрбиелеу және шығармалары көпшіліктің көңілінен шыққан қазіргі қаламгерлерді жас, кәрі деп бөлмей насихаттау.
Ал Валеридің Poétique атты бұл сыни кітабын жоғарыда көрсетілген жіктеулердің ешқайсысына жатқыза алмаймыз. Оның бұрынғы кезең поэзиясы туралы ойлары, мысалы, осы кітаптағы әсерлі Concerning Adonis (Адонис туралы) секілді жазбалары – тым сирек кездесетін құнды жазбалар. Оның алғысөзде анда-санда тірі ақындар туралы жазып қалып оларды бағалағанда тақырыптан ауытқып кетуі тым қызық күйге бөлейді. Ол жазбаларында ешқашан ақыл айтпайды. Сондықтан да Горациймен, Бойломен немесе Паундпен салыстырсаңыз, ортақ, ұқсас дейтіндей белгілерін табуыңыз қиын. Өйткені Валеридің бұл кітабында ақындарға арналған құнды кеңестер бар, бірақ оның негізгі мақсаты жастарға бағыт-бағдар беру, жаңа поэзия мектебінің талаптарын күшейту немесе ескі поэзияның құндылығын түсіндіріп, бағасын көтеру емес. Кітапта тіпті оқырмандар үшін де құнды кеңестер кездеседі, бірақ Валери шын мәнінде оқырмандарына бір нәрсе үйрету мүддесін көздемейді. Ол үнемі тек қана шешілмейтін миқатырғыш жұмбақтарды шешуге ғана ұмтылады. Бұл сөзжұмбақ поэзияның қалай жазылатыны жайлы болмақ, ал Валеридің эксперимент жасайтын материалы – өз поэзиясы. Ең соңында қойылатын сұрақ тым қарапайым ғана: Мен La Jeune Parque (Жас саябақ) немесе Le Cimetiere Marin (Теңіз зираты) туындыларын қалай жаздым? Оның қозғайтын сұрақтары бұрынғы ұрпақтың бірде-бір ақыны көтермеген, біздің бүгінгі саналы ғасырымыздың сұрақтары. Ішінде жас ақын ескеретін шағын пікірлер де, оқырманға поэзияның табиғатын ұғындыратын пікірлер де бар екені даусыз. Қателеспесем, жас ақынға қауіп төндіретін, оқырманға түсініксіз ойлар да бар. Валеридің басты қызығушылығын сипаттамастан бұрын, екі жағдайдың да шағын интерпретацияларына бірнеше мысал келтірген жөн шығар.
Валери (Poétique) поэтикасында бір өлеңді жазу барысында le reve, яғни шабыт деп аталатын тетіктендіруші әсердің бар екені және сол әсерден кейінгі саналы да күрделі шығармашылық еңбек процесіне табандылық танытудың маңызды екені айтылады. Жас ақын үшін ең пайдалы ескерту осы болса керек. Бұл – шабыт сөзін қолдану кезінде ақынның бір өлеңді жазып шығу барысында өз рөлін саналы немесе бейсаналы деп атау арқылы, өлең жазуды я өздігінен туындайтын қылып, я да тылсым күштердің әсерімен байланысты етіп көрсетуге бейім романтикалық көзқарасын растайды. Біз шынайы құндылыққа ие болып көрінетін, бірақ аяқталмаған күйде жарияланып кеткен немесе әдемі жырдың материалы бола алатын өлеңнің шағын бір бөлігін кездестірсек (қолжазбаларды оқу барысында менде жиі болып тұрады), ақынның өз «шабытына» асқан сеніммен қарайтынына күмәнданамыз. Яғни, шабыт деп аталатын аямай пайдалануы тиіс кенін балқытып, өңдеуден қашатындай болып көрінеді бізге. Бір жағынан қалай болса солай қабылданған және қисынсыз қолданылатын кез келген ақыл-кеңес адамды құлдырауға апаруы мүмкін. Сондықтан ақынның өз қабілетіне қарай өлеңін кемелдікке жеткізіп жазуы үшін өлең жолындағы кез келген жұмысты тым ауыр деп, тым ұзақ уақыт алады деп санамайтын болуы, қай жерде тоқтайтынын жақсы білетіндей деңгейде өз-өзіне сыни көзбен қарай алатындай болуы керек екенін айтқан жөн болар. Бальзактың Le Chef-d’ceuvre inconnu «Белгісіз шедевр» картинасындағыдай, белгілі бір уақыттан кейін автор жасаған әрбір өзгеріс одан да нашарын алға шығарып отырады. Қысқа өлең немесе ұзақ өлеңнің бір бөлігі алғашқы сәттен-ақ төгіліп түсуі мүмкін немесе кейде бір өлеңнің ондаған жобасын қайта қарап, түзетуге мәжбүр боласың. Өз тәжірибем бойынша айтар болсам, мен үшін түптің түбі әйтеуір өлең сәтті жазылып шықса болды. Ал өлең жолдарындағы ешбір өзгеріске ұшырамай төгіліп түскен тармақтар мен қайта-қайта өзгертілген бөліктерді ақыннан басқа ешкім ажырата алмайды да, байқамайды да деп ойлаймын. Мен Валеридің «Бір өлең ешқашан жазылып біткен емес...» дегенде не айтқысы келгенін түсіндім деп санаймын. Яки өзім осылай деп топшыладым. Өлеңнің жазылып біткен, аяқталған сәті немесе енді оған ешбір өзгеріс енгізе алмайтыным – менің сол өлеңге қатысты бар білімімді, күшімді жұмсағанымды және шыққан туынды сол сәттегі қолымнан келетін дүниелердің ең жақсысы екенін білдіреді. Әрине жазылған өлең – бәлкім, нашар өлең шығар, бірақ одан кейінгі сәтте мен енгізе алатын өзгерістердің ешқайсысы оны қолымдағы нұсқадан жақсырақ қыла алмайды. Бірақ жазған өлеңім сұлу болса да, жақсы ақын болсам оны одан да сұлу қылып жазар едім ғой деп ойламай тұра алмаймын.
Валеридің іргелі «ақыл-ой еңбегіне» (Данте Россеттидің сөзі) ерекше мән беруінің нәтижесі, мүмкін, оның қиын да күрделі ұйқастарға негізделген шумақ формаларын жаттықтырудың ақын үшін қаншалықты құнды екендігін табандылықпен соңына дейін қорғап шығуында шығар. Оған дейінгі ақындардың ешқайсысы формамен жұмыс істеудің пайдасын, ақынның өзіне шек қою арқылы қол жеткізген артықшылығын дәл осылай сезінбеген болса керек. Әрине, мұндай эксперименттер «өзіндік айтары жоқ» ақындарға ешқандай пайда әкелмейді, бірақ жаңашыл формаларды тиімді қолданатын ақындардың шығармаларын «өзіндік айтары жоқ ақындардың» түсіне алуына көмегін тигізуі мүмкін, ал нағыз ақындарға форма мен мазмұнды үйлестірудің жолын ғана үйретіп өтеді. Сонет, сестина немесе вилланелланы бір уақытта жазып көру арқылы біз осы формалардың қайсысы арқылы қандай мазмұн түрлерін беруге болатынын ғана емес, сондай-ақ, қандай мазмұн түрлерін беруге болмайтынын да айқын көре аламыз. Мұны көруші де, сезінуші де, «еркін өлеңге» ұмтылушы да – ақынның өзі. Демек, ақын «еркін өлеңнің» оған басқа өлең формаларынан артық еркіндік бермейтінін сезініп көрмей тұрып, «еркін өлең» жазбауы керек немесе ең болмағанда оны жариялауға асықпаса игі.
Валеридің поэзиялық білімге қосқан тағы бір маңызды үлесі - оның құрылымға баса назар аударуында. Өлең сәйкес тармақтар тізбегінен құрылып қана қоймай, мүмкін болса бір үйдің қабырғасы құсап басынан аяғына дейін қаланып шығуы керек. Бұл ереже басқа ережелер сияқты тым қатаң қолданылуы мүмкін және бізді XVIII ғасырдағы кейбір сыншылар сияқты драмалық абсурдқа алып барады. Фиц-Джералдтың «Рубаияты» төрт тармақты шумақтардың бірінен кейін бірі келуі арқылы түрлі шағын мағыналарға ие болып қана қоймайды, толыққанды қарағанымызда бүтін, біртұтас мазмұнға ие екенін көреміз. Енді осы үшін оны құнсыз санауға да болмайды. Бірақ шамасы бұл The Deserted Village (Иесіз ауыл) туындысы Ellegy Written in a Country Churchyard (Ауылдық шіркеу зиратында жазылған элегия) туындысынан біз көре алмаған кемелдікке жақындаған деген шындықты растайды деп ойлаймын.
Құрылымы жағынан Валеридің теңдесі – сәулетшілік. Ол поэзияны биге теңейді, бұл ойды бүгін де естіп жүрміз. Оның үстіне ол әрқашан поэзияның музыкаға ұқсастығын алға тартады. Бұл – символистік көзқарас. Уолтер Паттердің атақты дәйексөзі (Шамасы, Елиот Паттердің «Өнер – өнер үшін» (фр. l'art pour l'art) деген сөзін меңзеп отырған болуы керек,-аудармашыдан) бізді адастырмаса, бұл ұқсастықтардың арасында ешқандай қайшылық жоқ. Музыканың өзі ешқашан қолымыз жетпейтін «уақыттан тыс өмір сүретін әлемге» қарсы күрес ретінде пайда болғанымен, басқа өнер түрлері уақытқа тәуелді болуды аңсайды деп есептесек, музыка да сурет және мүсін өнеріндегі секілді уақытты тоқтатып қоюды арман қылады деп ойлауға болады. Бірақ мен бұл ойды музыкада техникалық білімі жоқ адам бола тұра айтып отырмын, әйткенмен өзім бұрыннан білетін музыкалық шығарманың маған көбірек ұнайтынын және оны жақсырақ түсінетінімді байқадым, өйткені орындау барысында кез келген сәтте әуеннің алдыңғы бөліктерін есте ұстап, кейінгі бөліктерін біліп отырамын. Бір мезетте тұтас бір үлкен симфонияны жадымда cақтап қалатыным өзіме қуаныш сыйлайды. Мұны, әрине, алып трагедиялық қойылымдарға қатысты да айтуға болады; біз ол трагедияны неғұрлым жақсы білсек, спектакльдің алдындағы және кейінгі жағдайды соғұрлым толық есімізде сақтаймыз және алатын тәжірибеміз көп болады.
Менің Валеридің күрделі шығарма, өлшемді және біртұтас форма мен құрылымның маңызы жайлы шегеленген көзқарастарын ойлаймын кейде. Бірақ Валеридің теориясы мен тәжірибесі оны маған қауіпті болып көрінетін бағытқа жетелеп адастырған секілді көрінеді. Бұл аспект оның поэзия мен прозаның арасындағы айырмашылықты қатып қалған қағидаға негіздеп, тіпті өз ойын бізге таңып беруге тырысуына қатысты айтылып отыр. Ол бұл айырмашылықты өте қарапайым және бізді сендіре алатын қуатқа ие аналогиямен дәлелдейді:
Поэзия: Проза--Би билеу: Жаяу жүру (немесе жүгіру).
Валери прозаны құрал деп санайды. Оның мақсаты – мағынаны жеткізу, ақпарат беру, адамдарды ақиқатқа сендіру, белгілі бір әрекетке бағыттау. Ал біз қажетімізді алған соң ол құралды шетке ысырып тастаймыз. Ендеше, жаяу жүру немесе жүгірудегі секілді біздің мақсатымыз да – діттелген жерге жету. Қозғалысымыздың, іс-әрекетіміздің бірден-бір құндылығы – өз алдымызға қойған мақсаттарға жету болып отыр. Ал би билеудің мақсаты – бидің өзі ғана болмақ. Тура поэзиядағы сияқты. Яғни бұл жоғарыда айтылған Паттердің «Өнер – өнер үшін» (фр. l'art pour l'art) деген ойына негізделіп, «поэзия – поэзия үшін» деген пікірге апара алады. Біз өлеңнен тура биден алатын ләззатымыздай ләззат пен еркіндікті сезіне аламыз. Сөздерге келетін болсақ, біз сөйлеген сәтте сөзді зерделейміз, ал өлеңде сөзді құдды бір қойылым секілді тамашалаймыз. Бұл наным, жоғарыда айтқанымдай, бізді сендіре алатын қуатқа ие. Дәлірек айтсақ, бос оттықтың қараңғыда жанған болмашы ұшқынындай жан-жақты жарқыратады. Бірақ бидің кейде мақсатты түрде жасалатыны жайлы айту жай ғана сөз ойнату сияқты көрінуі мүмкін. (Соғыс биінің мәні, менің ойымша, бишілердің ұйқыда жатқан соғысшыл сезімдерін ояту.) Би дегеніміз әрқашан ырғақты қимылдардан тұратын саф ойын-сауық десек те, Валеридің проза мен поэзия тұрғысындағы ойы бізді жаңылыстыруы мүмкін. Валери прозаға тән қасиет деп санайтын құралдық қасиетке ие көптеген өлеңдерді кездестіруге болады деп ойлаймын, ал кей прозалар бізге Валерий тек поэзияның аймағында қарастырған ләззатты сезіндіре алады. Ал егер мұндай ләззат беретін прозаны поэзия деп қарастыратын болсақ, онда мен поэзия мен прозаның арасындағы айырмашылық толығымен жойылды деп айтар едім, өйткені мұндай жағдайда оқырман өз қалауына қарай поэзияны проза ретінде, прозаны поэзия ретінде оқи алатын болады.
Поэзия мен прозаның айырмашылығын жан-жақты, түпкілікті және қанағаттанарлық деңгейде түсіндірген бір де бір пікірді әлі кездестірген жоқпын. Біз проза мен өлеңді, өлең мен поэзияны ажырата аламыз (Әр өлең поэзия бола алмайды, бірақ әр поэзия – өлең, - аудармашыдан). Ал енді «өлең» деген аралық терминді алып тастаса, проза мен поэзияның арасында қандай да бір айырмашылық болатынына сенбеймін.
Дегенмен, маған қауіпті болып көрінетіні поэзия мен прозаның кейбір маңызды айырмашылықтарын табу әрекеті емес, поэзия мен прозаның анықтамасын беру барысында оларда қолданылатын сөздер мен фразеологизмдердің айырмашылығын бекітуге тырысу үрдісі. Прозаның қойған шектеулерінен Валери келіп, босатып алған сөздер жеке бір тіл құруға бейімделеді. Бірақ поэзиядағы идиомалар, сөздер және сөз тізу стилі (синтаксис) прозалық тілден алыстаған сайын поэтикалық тіл жасанды бір тілге айнала түсуі мүмкін. Сөйлеу тілі, яғни ауызекі сөйлеу тілі өзгеріске ұшырап, ал жазба тілдің тұрақты болып қала беруі – қауіпті. Сайып келгенде, бұл жағдай қазіргі сөйлеу тілінен жасалған жаңа жазба тілінің пайда болуына және оның ескі жазба тілімен қақтығысқа түсуіне алып келеді. Қазіргі кезде прозалық тіл поэзиялық тілден қарағанда ауызекі сөйлеу тіліне әлдеқайда жақын. Демек, поэзия прозадағыдан мүлдем бөлек бір идиомаларды, сөздерді және сөз тізу стилін қабылдап алатын болса, ол жанды сезім мен ойды жеткізе алмайтындай деңгейде жасандылыққа тап болуы мүмкін. Білімі төмен адамнан мәдени деңгейде тым қатты жетілген адамға дейін барлық деңгейдегі тіл ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отырады, ақынның тілдік нормасы – заман талабына сай сөйлеу мәнері. Менің ойымша, Валери поэзияны музыкаға ұқсата отырып, оны ауызекі тілмен байланыстыруға тырысқан сәтте сәтсіздікке ұшыраған сияқты. Ақын өзі сөйлеп, тыңдаған тілін жетілдіре алады, шын мәнінде, тіпті, жетілдіруге тырысу, өзгеріске ұшырату – оның парызы. Мысалы бір пьесадағы кейіпкерлер шынайы өмірдегі адамдарға қарағанда тілді әлдеқайда жоғары деңгейде меңгерген, қолданған болуы мүмкін және болуы тиіс те.
Валеридің бұл жазбалары ақындар үшін ғана маңызды емес, оқырмандар үшін де пайдалы деуге болады, өйткені олар поэзияны тікелей түсіндірмесе де, ақынға қандай дайындық үдерісі қажет екенін, оның атқарып жатқан жұмысының мән-мағынасын түсінуге көмектеседі. Поэзия оқырманы, поэзия сыншысы үшін де ерекше атап өтерлік нәрсе оның мынадай позициялық ойы: «Поэзияның бір парызы болатын болса, ол, ең алдымен, оқырманға ләззат сыйлау болмақ. Поэзия тек поэзия ретінде ләззат сыйлауы керек және оның «бар» болуының басқа ешқандай себебі болмауы керек». Жазылған, айтылған және оқытылатын нәрселер көбінесе философия, тарих, өмірбаян, әлеуметтану және психология болып келеді. Валери ақынның жеке өмірін, жеке сезімдерін анонимдік деңгейде қорғай келе, ақын жазып шығып, үстелінің шетіне қойған сәтінен бастап поэзияның бостандыққа ие бір жаратылысқа айналатыны жайлы пікірін де алға тартады. Дәл сол сәттен бастап ақын өз өлеңі жайлы пікір айтуға міндетті емес, әрі оның қажеті де жоқ деп санайды. Мәселе өлеңнің мағынасында, өлең жазылған соң ақын қандай мағынаны айтқысы келді, жазылған дүниелер нені білдіреді деген сұрақтарды талқылаудың мәнсіз екенін, оны тек оқырман сезінуі керектігін алға тартады.
Әйтсе де Валеридің Поэтика Өнері кітабын өзгелерден ерекшелейтін сипатты белгілерді қамтитын негізгі мәселені әлі айтқан жоқпын. Оның басты мақсаты өлең жазуды үйрету немесе оны түсінуге көмектесу емес. Оның мақсаты ең алдымен өз поэзиясын түсінуді жеңілдету де емес. Әйтсе де, оның бұл кітапта талдау ретінде берген дүниелерінің көбі тек өз поэзиясына ғана қатысты екені саналы оқырманның назарына ілікпей қоймайды. Менің ойымша, мұны түсіндірудің ең жақсы тәсілі осы басылымдағы On Literary Technique (Әдеби техника туралы) деп аталатын шағын, өте ерте кезеңде жазылған мақала бола алады. Жазылған уақыты, шамамен, 1889 жыл, бірақ ертерек келген бұл сенімділігі бізге оның ойларының кейінгі даму кезеңі де көрсетеді. Бұл мақалада суреттелген дүниелер ақын үшін де, поэзия үшін де жаңа стильден кем емес дерліктей маңызды болмақ. Сатанистер де, снобтар да, poete maudit, яғни қарғыс атқан ақындар да осы мақаласынан кейін маңызсыз болып қалады. Осылайша он тоғызыншы ғасырдың аяқталуына он бір жыл қалғанда Валери өзін ХХ ғасырдың басты тұлғасына айналдыратын рөлдің іргетасын қалап, қабырғаларын құрастырып қойған болатын:
«... мүлде жаңа және заманауи ақын түсінігі... Ол енді тұтас бір өлеңді қып-қызыл түске боянған жалғыз түнде жазып шығатын ессіздікке берілген қияли жынды емес, сүйкімді қиялшылдықтың қызметіндегі жақсы бір ізденуші ғалым, тіпті есептеуші, барлаушы рөліне ие. Оның ең ұзақ өлеңі жүз жолдан аспайды... Ол шалықтау сәтінде еркін коннотациядан туатын шабыттың кеудесіне сыбырлағанының бәрін қағазға түсіре бермеуге тырысады. Керісінше, өзінің сондай сәттерде елестеткен, сезген, армандаған және жоспарлаған дүниелерінің бәрі формаға сәйкес електен өткізіліп, өлшеніп, пішіліп, көлемінде жоғалтқан қуатын қайтару үшін мүмкіндігінше сығылысып, қысқартылып барып қағазға түседі. Осылайша, мысалы бір сонет он төрт жолға дейін қысқартылып, артық сөздерінің бәрі түсіп қалып, қоректік тұрғыдан бай, концентрленген және тазартылған жеміс шырынына айналады».
Валеридің осынау жалынды сөздерді жазғанда өте жас болғанын ұмытпауымыз керек. Ал енді өмір бойы ұстанған осы бір көзқарасынан оның ешуақытта айнымағаны бізді одан сайын таң қалдырады. Мысалы, «сүйкімді қиялшылдық» мен «есептеуші, барлаушы» ұғымдарының үйлесімі оның поэзиясында үнемі сақталған. Ал ең ұзақ өлеңінің жүз жолдан аспауы Валеридің Поға деген адалдығы деуге болады және бұл өмірінің соңына дейін осылай жалғасты. Бірақ мен келтірген үзіндінің ең әсерлі тұсы – Валерийдің «Поэзия туралы ойының» астарындағы тағы бір идеясын, бәлкім басты идеясын көрсететін «Ақын туралы ойы» болмақ. Ол алға қойған поэзия идеясы ақын идеясынан туындап барып пайда болады. Міне, «ақын» ұғымы туралы бұл ой ересек Валеридің ғана емес, болашақ дәуірдің мұраты мен пұт қылып табынатын сәуесі іспетті еді. Осы тұрғыдан қарағанда, «жақсы бір ізденуші ғалым» ұғымы дөрекі «ессіздікке» антитез емес, алтернатив, яки балама болмақ. Ал Эдгар По, сөзсіз, осы екі рөлді біріктірген қаламгер. Ол бір сәтте әрі философ, әрі ұлы жазушы бола білді. Бірақ Валери оны тек жақсы ғалым ретінде көреді. Иә, Валери жоғарыдағы ойларын Де Эссейнтес пен Дориан Грейдің заманында жазған. Ересек Валерий 1889 жылғы сол манифестінде «бірегей ләззатты зерттеу дертін» мақтамайды және өз мүмкіндігі мен қарымынан асып кететін бір де бір сөз айтпаған (Сол жастағы өнерге бәріміз ғашықпыз... тым ынталы, шиеленіс толы, әуенді және т.б.). Ондай сөздердің ешбір маңызы жоқ, маңыздысы мұндай құбылыстың «нәрлендіргіш» (osmazôme) және мұндай етістіктің «дистилляция» (cohober) ретінде енгізілгені. Жас Валери La Jeune Parque жарық көрген 1917 жылдан қайтыс болған 1945 жылға дейінгі өмірінде поэзия әлемінен иеленген осынау табысты да сәтті рөліне өзін 1889 жылғы шағында-ақ дайындап қойған болатын.
Валери шын мәнінде жаңа ақындық болмыс пен аса жаңа емес поэзиялық идеяны ойлап тапты. Өзінің піл сүйегінен жасалған мұнарасында оңаша зертхана қалыптастырғандай болды. Бұл зертхана – өлең зертханасы. Өйткені Валерий ешқашан өлең жазуда «топтық жұмысты» жақтамаған. Оның қиялындағы ақын - физик-математикпен немесе биологпен, химикпен тең дәрежедегі адам. Оның өзі де өлеңдегі ғалымның рөлін Шерлок Холмс сияқты мұқият ізкесушілікпен, ізденушілікпен ойнайды. Жұртшылықтың назарын аударатын Валеридің негізгі қасиеті де осы. Ал Валериге дейінгі кезеңде ақын дегенде біздің көз алдымызға суреттері жарнамаларда толып тұратын, жалғанды жалпағынан басып жүретін, байсалды, көзілдірігі бар, кейбір қоғамдық факторларға сын айтушы, өзіне әсерлі бір ат қойып алатын, нашаға ішімдікке жоқ демейтін, ақ костьюмді адам елестейтін.
Жоғарыда айтқан пікірімді Валери поэтикасының іргелі, негізгі аспектісі деп атауға болады. Ал екінші аспектісі – оның поэтикасының өз поэзиясымен байланысы. Өлең жазу туралы айтқанының бәрін оның өз поэзиясына сілтеме жасай отырып оқу керек. Өйткені Валеридің ең маңызды өлеңдерін оқымайынша, бұл кітаптағы жазбаларды ешкім толық түсінбейді деп ойлаймын. Мен оның жазғандарын белгілі бір дәрежеде өз поэзиясын қорғау, ақтау деп білемін. Яғни өлеңдерінің поэзияның өзіндік бір түрі екенін, өте қысқа және аз болуының бір себебі бар екенін түсіндіріп ақтау ма дерсің. Ал бірақ бұл жазбалар маған ішінара өзі әлі жазбаған өлеңдерінің бір өкілі сияқты болып та көрінеді. Маған бұл жазбалар Поның Philosophy of Composition (Жазу өнерінің философиясы) атты эссесінен әлдеқайда өзгеше және шынайырақ болып көрінеді. Өйткені мен Поның әйгілі эссесі The Raven, яғни «Құзғынның» қалай жазылғанын түсіндірді дегенге ешқашан сенген емеспін; егер «Құзғын» осынша ойланып, жоспарланып жазылған болса, қазіргіден әлдеқайда жақсырақ болар еді. Бірақ ерте жастан бастап Эдгар Поға тапқыр жаттығу ретінде көрінген мұндай дүниелер Валери үшін өте маңызды өмірлік мәселеге айналғанын ешкім жоққа шығара алмайды. Сондықтан Валеридің сыни ақыл-ойы әуел бастан-ақ өте белсенді деңгейде дамығанына және La Jeune Parque (Жас саябақ) немесе Le Cimetiere Marin (Теңіз зираты) туындыларын жазбастан бұрын да терең ойлау жүйесіне ие болғанына сенбеу мүмкін емес. Осыдан-ақ Валеридің теориялық білімі мен тәжірибесінің бір-біріне қаншалықты адал екенін сезінуге болады. Тәжірибесінде теориялық білімін қаншалықты қолданғанын немесе оның теориялық білімі тәжірибесінің қанша бөлігін қамтитынын дөп басып айту қиын. Бірақ дәл осы екеуінің қосындысы оның поэтика өнері жайлы жазбаларына тартымдылық сыйлап тұр.
Валеридің өлеңдерінің тууы, дамуы және аяқталуын есептеуі басқа ақындар тарапынан қабылдау және қабылдамау мәселесінің төңірегінде сәтсіздікке ұшырауы мүмкін. Мен кейде Валеридің басынан өткерген оқиғаларының өзімдікіне ұқсап кететінін де сеземін. Мен алғаш таныған және ол алғаш рет санама толық сіңіруге мәжбүрлеген қандай да бір процесті жазып алған сәттерімде орын алады бұл жағдай. Кез келген екі ақынның психикалық процестерінің арасында үтір, нүктесіне дейін сәйкес келетін ұқсастықтың орын алуы табиғат заңдылығына қайшы келеді. Өйткені, менің ойымша, әлемде қанша ақын болса, поэзияның қалыптасу жолдары да сонша болуы тиіс. Тіпті бір ақынның әр өлеңінің қалыптасу жолы бөлек-бөлек болады. Әрбір өлеңнің өзіндік эмбриологиялық моделі бар және тек Валеридің өлеңін ғана жүктілік кезінде, яғни тумай тұрып белгілі бір «дәрігер» басынан аяғына дейін дайындап шығады. Кейде маған Валери «зертхана» мен «клиника» метафораларына еріп, тым алыс жақтарға сапар шегуге мәжбүр болғандай көрінеді. Бұған бір дәлел ретінде оның төмендегі үзіндіде берілген өлең жазуға дайындық туралы жазбасын беруге болады:
«Мазмұнға терең бір зерттеу жасамас бұрын мен сансыз сұрақтармен бірге тілді толық зерделеймін. Әдетте жұмысты бастамастан алдын қолын зарарсыздандырып, операция жасайтын жерді тазалайтын хирург сияқты әрекет етемін. Мен мұны сөздің жағдайын тазарту деп атаймын. Өлеңдегі «Сөз бен сөйлеу мәнерін» хирургтың қолы мен құралдары арқылы салыстыра түсіндіретін бұл мысалым үшін алдын ала кешірім сұрағым келеді».
Маған бұл бөлік өте түсініксіз көрінеді. Бірақ бұл метафораның құпиясының астарында тек өз тәжірибеме сүйенсем ұғына алмайтын бір шындық жатыр. Ол шындық мені қарапайым ағылшын тілінде «сөйлеу ісін тазалау» деп аталып жүрген үрдіс бос сөз бе деген күдікке алып келді.
Соңына қалдырған сұрақтарым: Валеридің жазбалары неге оқуға тұрарлық және біз олардан не күтеміз? Егер жазбалар пайдалы деп саналатын бар санатқа орналастырылса, бұл сұрақтарға жауап беру оңайырақ болады. Мен Валеридің поэтика өнеріне поэзияның қалай жазылатынын, қалай оқылатынын үйрену үшін де, оның өз поэзиясына түсіріп тұрған сәулесі үшін де жүгінбеймін. Проза поэзияға нұр құйса, поэзия да прозаға жарық түсіреді десек, жаңсақ болмас еді. Біз бұл жазбаларды оқимыз және оқырмандар да әрі қарай оқи береді. Өйткені біз Валериді берері мол, жұмбақ және өзіне қызықтыра алатын қаламгер ретінде, өз өмірі мен шығармашылығында ақынның рөлін түсінуді соншалықты мифологиялық мәртебеге дейін көтерген ақын ретінде бағалаймыз. «Әрбір теория кей кезде аса мұқият дайындалған өмірбаяндардың бір бөлігі болып шыға келеді»,-дейді Валери. Яғни Валеридің өлең жайлы жазбаларын оның поэзиясының бір бөлігі деп те айта аламыз. Біз бұл жазбаларды жазбалардың өздері үшін оқимыз! Кәсіпқой бишідей қимылдап, тілдің бар байлығын меңгерген ойдың қыр-сырына ілесу арқылы ләззат алу үшін оқимыз. Ойдың сағымға айналған сәтіндегі бір сәттік жалт еткен сәулесі үшін оқимыз. Ақыл өзінің нәзік торын тоқуды жалғастыра бергені үшін түсініксіз дүниені шап беріп ұстап алып, зерделейтін мидың бір сәттік толқынысына куә болу үшін оқимыз.
Валеридің ойы мен шығармашылығында қызықты парадокс бар. Ол оқырманға өзін философиялық лабиринттердің қажымас зерттеушісі ретінде ғана емес, Леонардо да Винчидің стиліндегі әдіс мәселелерімен баурап алған ғылыми темпераментке ие адам ретінде көрсетеді; Ол өзін қаңғыбас және мазасыз бір сана, ғылымның әуесқой зерттеушісі, бірақ соған қарамастан өзі ойлап тапқан поэзия ғылымының маманы ретінде көрсетеді.
Дегенмен, біз оның жазбаларын тақырыптық тұрғыдан зерттегенде біртүрлі көрінген кей жағдайларды байқаймыз. Жазбаларда оның кітапқұмар тұстарын байқай бермейміз. Әрі Кольридж бен Гетенің әртүрлі қызығушылықтары туралы дәлел мен дәйексіз берілген ақпараттарды кездестіреміз. Тақырыптары шектеулі тақырыптар болған соң да шығар, ол үнемі сол шешілмейтін мәселелердің төңірегінде айналсоқтап жүреді. Оның құпияға толы нысандарының бірі де – өзі. Бұл - көлге қарап тұрған Нарцисті, Нарцистің сүйкімділігі мен құпиясын және мистикаға толы бойдақтың жалғыздығы мен ұялшақтығын еске түсіреді.
Валерийдің поэтикасына шағымдануға тырысатын бір себебім бізді байсалдылықтан, салмақтылықтан толығымен айырып тастауында. Ол поэзияның қалай жазылатыны туралы мәселені тереңінен түсіндіріп келіп, оқырманға жай ғана жаттығу емес, суыққанды қабылданатын бір тәжірибе екенін сезіндіру арқылы соққы бергеннен кейін, оны өмірдің қалған бөлігімен қалай байланыстыру керектігі жайлы мүлдем сөз қозғамайды. Ал «тәжірибе» ұғымы арқылы мен бұл жерде тек өзінше құнды болып табылатын оқшауланған оқиғаны және осы оқиғаның басқа заттармен байланысын айтып отырған жоқпын; мен бұл жазбалардағы ақпараттың оқырманның жеке түйсігіндегі басқа тәжірибелердің жиынтығымен араласып кірігіп кеткен кезде шығатын нәтижені айтып отырмын. Мұны ескертуімнің себебі жоғарыда мен айтқан байсалдылық терминімен байланысты. Яғни Валери өз жазбаларында поэзиямен терең тыныстайтыны сонша оқырманның да оны оқу арқылы терең тыныстағанын қалайды. Бірақ оқырманға оны өмірдің қалған бөлігімен қалай байланыстыру керек екенін көрсетпейді. Осылайша біз өмірге деген байсалдылығымызды жоғалтамыз. Яғни менің бұл әдісім – бір дүниені ақиқат өмірдің басқа да кезеңдерінің ішіне орналастырып барып түсінуге тырысу болмақ. Бір өлеңнің материалы – өлеңнің жазылу процесінде емес, жазылып біткен кездегі оқырманда қалдырған әсерінің жиынтығымен қоса анықталады. Тақырып қаншалықты жеңіл болса да, ақын байсалдылықтан қаншалықты алыс болса да, ақын ниетінің салмақтылығы қаншалықты төмен болса да, жазылмаған өлең жайлы талқылау жүргізу мүмкін емес. Бірақ Валеридің поэтикасында жетіспейтін нәрсені айта отырып, мен оның ең жақсы өлеңдерінің маңыздылығына, салмақтылығына күмән келтірген емеспін. Валеридің кей өлеңдері соншалықты салмақты болмағанда және олардың кем дегенде екеуі француз тіліндей-ақ ұзақ өмір сүреді деп нық сеніммен қарай алмағанда, оның өзі де өз өлеңдерінің жазылу процесін зерттеуге қызығушылық танытпас еді және осы зерттеулердің нәтижелерін зерделеуге біз де аш қасқырдай ұмтылмас едік»,-деп аяқтайды сөзін Томас Стернз Элиот. Шынымен де, мұндай жағдайда біз де осы мақаланы аударып, сіздерге ұсынбас едік (ауд.).
Аударған: Қарлығаш ҚАБАЙ